نگاهی به حمام های تاریخی اصفهان

حمام های تاریخی بسیاری در شهر اصفهان وجود دارد که علاوه بر تجلی مهارت و هوش سرشار معماران این دیار ، بازگو کننده اهمیت مردم به حفظ نظافت و پاکیزگی است.

 به گزارش خبرنگار  گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از اصفهان،قبل از اسلام پیروان آیین مهر و زرتشت توجه بسیاری به پاکیزگی داشته اند، آب که مظهر پاکیزگی است از قداست فوق العاده ای برخوردار بوده و بعد از ورود دین اسلام به ایران، این ویژگی بیشتر نمود یافت، چراکه اسلام دین پاکیزگی و طهارت است و اهمیت به نظافت در آن از اهمیت بالایی برخوردار است.

حمام در تمام شهرها و روستاهای ایران در کنار مساجد به صورت زنانه و مردانه ساخته می شد، هر حمام دارای سردخانه، گرمخانه، محل شستشوی بدن، خزینه، محل نشستن و لباس پوشیدن بوده است.

در ارتباط با شمع ساخته شده به دست شیخ بهائی هیچ  اطلاعاتی در دست نیست به جز اینکه از جنس طلا بوده و احتمالاً همین عامل باعث سرقت آن شده است. به طور خاص در ۱۰۰ سال اخیر با بی توجهی، تغییر کاربری و الحاق عناصر جدید، استفاده ازسامانه سنتی گرمایش گرمخانه غیرممکن شده است.  

معاون میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان گفت: گرم شدن مخزن حمام شیخ بهایی با یک شمع و روشن بودن دائمی آن مطلبی است که در آن شکی وجود ندارد اما هنوز نمی‌توان درباره چگونگی این موضع مطلب قطعی بیان کرد و تمام موارد بیان شده از حدسیات با توجه به شواهد پیرامونی به دست آمده است.

ناصر طاهری افزود: این احتمال وجود دارد که یک سیستم سفالینه لوله کشی زیرزمینی در حد فاصل آبریزگاه مسجد جامع و این حمام وجود داشته که با روش مکش طبیعی، گازهایی مانند متان و اکسیدهای گوگردی را به خزینه حمام هدایت می‌کرده و طبق محاسبات دقیقی که شیخ بهایی انجام داده بود و با طراحی خاص خزینه، این فاضلاب تبدیل به گاز متان شده و به عنوان منبع گرما در مشعل خزینه می‌سوخته است.

وی ادامه داد: با توجه به مجاورت عصارخانه جماله با این حمام که در آن از دانه‌های گیاهی، روغن تهیه می شده است ممکن است این سوخت منبع تهیه انرژی این شعله قرار گرفته باشد.

به گفته معاون میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان، بخش استخر  که اکنون در اختیار بخش خصوصی  قرار دارد به عنوان کارخانه ریسندگی استفاده می‌شود ونکته جالب توجه اینجا است که تا ۲۰ سال پیش این بنا به عنوان حمام استفاده می شده تا سرانجام تعطیل شده است و بعد از ۱۰ سال رها شدن در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت.

بسیاری از بناهای اصفهان دارای معماهایی بوده که پس از مدتی کشف شده است؛ به طور مثال راز حرکت مناره‌های منار جنبان از نظر سازه‌ای اکنون برای ما مکشوف است اما در ارتباط با حمام شیخ‌بهایی هنوز هیچ چیز به شکل قطعی مشخص نشده است.

حمام دردشت

حمام دردشت، معروف به حمام بازارچه که از جمله ساخته‌های آقامؤمن برادر آقانور است، در زمان شاه‌عباس و شاه‌صفی بنا شده است. این حمام کاشیکاری های هفت‌رنگ با نقوش گل و بوته و اسلیمی دارد که با گذشت زمان درمعرض زوال قرار گرفته است.

فاضلاب این حمام به باغ حسن شاهرخ می‌رفت. این باغِ معروف سر چهارراهی در بازارچه دردشت بود و نزدیک ده جریب وسعت داشت؛ برخی از خمینی‌شهری‌ها به این باغ می‌آمدند و کود درست می‌کردند و برای پای کشت خود می‌بردند.

این حمام بخش زنانه هم داشت که در یک کوچه‌باغ در قسمت ویژه زنانه‌اش باز می‌شد. زن‌ها از ساعت هشت صبح تا سه بعدازظهر به آنجا می‌رفتند. درواقع حمام دردشت متشکل از دو حمام بود که حمام بزرگ آن، زنانه و حمام کوچکش، مردانه بود. هر کدام از زن‌ها با چهار، پنج بچه به حمام می‌رفتند و نفری دو یا سه ریال می‌دادند.

حمّام خسروآقا

 این حمّام در شمال شرقی خیابان سپاه فعلی و در شمال میدان چهار حوض قدیم اصفهان قرار داشت که یکی از خواجه‌سرایان سلاطین صفویه به نام خسروآقا با اسلوب و استحکام خاصی آن را ساخته بود. حمّام خسروآقا از نظر معماری و مصالح ساختمانی و وسعت، جزو بناها و آثار تاریخی بنام  محسوب می‌شد.

این بنای تاریخی که در سال ۱۳۵۳ با شماره ۹۷۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده بود، به دست افرادی ناشناس و سودجو که می‌خواستند شرایط را برای احداث ادامه خیابان استانداری آماده کنند تا بتوانند زمین‌های منطقه را به بهای گران‌تر بفروشند، با شایعه تبدیل این مکان به مراکز فساد و تجمع افراد بزهکار، منفجر و دچار خسارت عدیده‌ای شد.

حمّام علی قلی آقا

مجموعه تاریخی علی قلی آقا از آثار هنری معماری و شهر سازی دوران پر عظمت صفویه است که درمحله بید آباد واقع شده است. حمام تاریخی علی قلی آقا یکی از بخش های این مجموعه است که بر روی طاق ها و دیوارها نقاشی هایی مربوط به اواخر صفویه به چشم می خورد، بعضی از این نقوش در دوره پهلوی تراشیده شده و جای خود را به نقاشی های رنگ روغن ساده ای داده است.

کاشی کاری های ظریف حمام توجه هر بیننده ای را به خود جلب می کند. رنگ بندی مناسب در قسمت ورودی  و رختکن، بسیار استادانه است ضمن اینکه تصویری در کنار استخر بزرگ حمام مشاهده می شود که منسوب به بانی حمام، علی قلی خان است.

  یکی از نکات جالب این گرمابه، شیوه نوردهی آن است. روشنایی از روزنه هایی تأمین می شود که بر روی سقف گنبدی شکل حمام تعبیه شده است، دراین روزنه ها شیشه های محدبی و عدسی شکل وجود دارد. خاصیت محدبی این شیشه ها علاوه بر جلوگیری از اتلاف انرژی، باعث شکست نور شده و روشنایی را پخش می کند. در واقع مهندسان  و معماران بنا از خاصیت ذره بینِ برعکس استفاده نموده و فضای داخل حمام را روشن کرده اند. ویژگی جالب دیگر اینکه شیشه ها از یک طرف نور را عبور می دهد و کسی که در پشت بام باشد نمی تواند داخل حمام را ببیند.

مخزن حمام از سوختن چوب و زغال گرم و دود حاصل از آن به لوله هایی که در کف وجود دارد هدایت می شد تا برای ضدعفونی و گرم کردن سایر قسمت ها مورد استفاده قرار بگیرد، بدین ترتیب ازکمترین انرژی موجود، به بهترین وجه استفاده می کردند.

  آب به خاطر اختلاف سطح میان مخازن و حوضچه ها و فواره ها، به گردش در می آمده و برای به جریان انداختن آب، لوله ها شیب دار طراحی شده است. یکی از مواردی که هنگام بازدید حمام توجه هر بیننده ای را به خود جلب می کند وجود تعداد زیادی  فواره و جوی های آب است که تقریبا همه جا دیده می شود. این فواره ها صدای دلنشین آب را در فضای بسته حمام طنین انداز می کنند و کسانی که برای شستشو به گرمابه آمده اند، ساعتی خوش را درکنار نوایی دلنشین سپری می کنند.

کارشناس سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری اصفهان با بیان اینکه تزئینات و نقاشی های حمام علی قلی آقا  تلفیقی از معماری سه دوره صفوی، قاجار و پهلوی است گفت: حمام های تاریخی اصفهان بسیارند و تعداد زیادی از آنها در اثر گذر زمان و فرسودگی از بین رفته اند.

امیری ادامه داد: این حمام با مساحت یک هزار و 200 مترمربع یکی از چند گرمابه معروف اصفهان است که نشان می دهد ایرانیان تا چه حد در معماری پیشرفته بوده اند، تا جائیکه می بینیم معمار این بنا  علاوه بر ساخت مکانی که مخصوص نظافت است،پا را  فراتر نهاده و بنای آن را با ظریفترین ابعاد هنری و معماری درآمیخته است.

وی حمام علیقلی خان اصفهان را پنجره به گذشته پرافتخار ایران زمین دانست که با زبانی گویا، جایگاه والای میهن مان را در آسمان هنر و معماری می ستاید: هم اکنون از این حمام بعنوان موزه استفاده می شود و گردشگران داخلی و خارجی زیادی از آن بازدید می کنند.

حمام تودشکچو مربوط به دوره پهلوی است و در  تودشک محله، تودشک چویه واقع، حمام جارچی مربوط به دوره صفوی درخیابان حکیم، بازار باغ قلندرها؛ حمام درب امام مربوط به دوره صفوی و دوره قاجار در خیابان عبدالزراق، حمام شاه مربوط به دوره صفوی در میدان امام، حمام شاهزاده مربوط به اواخر دوره صفوی در خیابان مسجد حکیم و حمام وزیر مربوط به دوره صفوی در خیابان عبدالرزاق واقع شده است.

در محلّه خواجو حدود بیست حمّام وجود داشته است. از جمله حمّام تیموربیک و حمّام میر قاسم بیک. حمّام عباسی هم از حمّام های مشهوری بوده که در دروازه عباسی قرار داشت.

علی اکبر رمضانی یکی از گرمابه داران قدیمی شهر اصفهان می گوید: حمام در قدیم فقط محل استحمام نبوده، بلکه مکانی برای گذراندن اوقات فراغت، گفتگو و تبادل نظر، رفع خستگی و گرد آمدن دوستان و حل و فصل مسایل زندگی بوده است.

وی روند استفاده از گرمابه در زمان قدیم را به این روال تعریف می کند:  علاوه بر استاد حمامی یک نفر به نام "جامه دار" یک نفر به اسم "مشت و مالچی" و یک نفر هم به عنوان "پادو" در سر بینه حضور داشتند.

به طور کلی در زمان صفویه ۲۷۳ باب حمّام در اصفهان دایر بوده، بعضی از این حمّام ها هنوز دایر و بسیاری خراب و متروک شده است. در قرن اخیر بسیاری از حمّام های اصفهان بهداشتی شد و خزینه که عامل انتقال میکرب بود به دوش تبدیل شد. حمّام های عمومی به نمره اختصاصی و عمومی تقسیم شد و  که همه آنها دارای دوش آب سرد و گرم است.