برنج به عنوان یک محصول استراتژیک، غذای اصلی بسیاری از مردم است. از این رو، رسیدگی به مسائل این بخش از کاشت و توزیع تا صادرات و واردات یک ضرورت محسوب می شود.
بازار برنج در سال های گذشته همواره تحت تاثیر عوامل درونی و بیرونی بوده و نوسان قیمت و شیوه توزیع آن بیشترین تاثیر را روی کشاورزان به عنوان تولیدکنندگان این محصول گذاشته است. هر چند کشاورزان، تولید کنندگان این محصول محسوب می‌شوند،اما در فرآیند بازار و تعیین نرخ برنج نقش چندانی ندارند؛ حال آنکه زیان های آن به طور مستقیم متوجه آنان می شود.در این بازار دلالان و واسطه ها غیر از تولید محصول، همه نقش ها را از تعیین و افزایش قیمت برنج تا تعیین زمان توزیع آن ایفا می کنند. از این رو بازار برنج در چنین چرخه ای که به سود کشاورز نیست به فعالیت خود ادامه می دهد.
در این فرایند رشد هزینه تولید شامل دستمزدها، ماشین آلات و نهاده های کشاورزی سایه سنگین خود را بر تولید این محصول گسترانده است؛ به طوری که در برخی موارد در خوشبینانه ترین حالت هزینه آماده سازی مزرعه در مرحله کاشت و برداشت با عایدی ناشی از فروش- و به بیان دیگر نسبت هزینه با درآمد- برابری می کند.شالیکار در دوره آماده سازی مزرعه به سبب وضع نامساعد مالی ناگزیر است قرض کند یا اگر بخت با او یار باشد، وام بگیرد که بازپرداخت اصل وام یا قرض به همراه سود آن قصه درازی دارد.
اما مسائل برنج فقط به اینجا ختم نمی شود؛ بلکه مشکلات بیشتر و بزرگتری هم وجود دارد. شالیکار در راه آماده سازی مزرعه به دلیل تماس مستقیم با آب و گل به انواع بیماری ها مانند رماتیسم مبتلا و برای درمان آن هزینه های سرسام آوری را متحمل می شود.
با دیدن این مخارج و دشواری های آماده سازی مزارع شالی است که برخی کشاورزان به فکر راه های دیگری برای گذران زندگی می افتند.
نخستین اقدامی که به ذهن آنان می رسد، تغییر کاربری زمین کشاورزی است. هر چند قانون در این زمینه محدودیت هایی مانند مدت زمان بهره برداری نکردن از زمین به عنوان مزرعه را در نظر گرفته، اما این زمان برای همیشه نیست. برای همین اگر ۱۰ سال هم نتواند آن را تغییر کاربری دهد باز منتظر می ماند.
تغییر کاربری زمین ها به مراکز تجاری و رویش قارچ گونه ویلاها در مناطق شمالی کشور ادامه دارد. هر چند این موضوع مشکل امروز و دیروز نیست. اما در این وضع بهترین و مرغوب ترین زمین ها از تولید محصول راهبردی برنج خارج می شود.
اکنون ۲۲۰ هزار هکتار زمین در استان مازندران و تقریبا به همین مقدار در استان گیلان زیرکشت برنج است. این استان ها به ترتیب ۴۲ و ۳۸ درصد برنج کشور را تولید می کنند که شامل ارقام پرمحصول و مرغوب است. کیفیت و مرغوبیت محصولاتی که از این زمین ها به عمل می آید به هیچ وجه با محصولات مشابه خارجی قابل مقایسه نیست. از این رو قیمت برنج ایرانی بالاتر از نوع خارجی آن است.
در این فصل سال، انبار بیشتر کشاورزان خالی از برنج است. زیرا بسیاری از آنان این محصول را برای پرداخت بدهی ها، سر محصول فروخته یا دستکم در ماه های نخست پس از برداشت (فصل پاییز) محصول را به دست خریدار رسانده اند.در فصل برداشت اگر مرکز مشخصی زیر نظر دولت بموقع نسبت به خرید برنج اقدام نکند دلالان و واسطه ها با قیمت ارزان آن را از کشاورزان می خرند و هر زمان که بخواهند آن را وارد بازار می کنند و به قیمت های دلخواه می فروشند. اینگونه است که حتی امکان دارد یکی از خریداران برنج، خود شالیکار باشد!اگر هزینه های کاشت، داشت، برداشت و… را محاسبه کنیم، متوجه می‌شویم در بسیاری از موارد میزان هزینه با درآمد حاصل از کاشت این محصول برابری می کند و با توجه به زحمات طاقت فرسای تولید آن، شالیکار برای ادامه کار در مزرعه رغبت کمتری دارد. ادامه این روند و یکه تازی دلالان و واسطه‌ها در بازار برنج به سود هیچکس از جمله تولیدکنندگان و مصرف کنندگان نخواهد بود و این مساله می تواند زیان های جبران ناپذیری به فرایند تولید و مصرف ملی وارد کند.از این رو برای رفع مسائل و مشکلات شالیکاران، توجه به این موارد ضروری به نظر می رسد:
- تشکیل مرکز یا اتحادیه جامعی برای حمایت از شالیکاران و خرید بموقع محصول آنان به قیمت مناسب
- اختصاص وام های بی بهره یا دستکم کم بهره به کشاورزان در فصل کاشت، داشت و برداشت و فصول دیگر
- کوتاه کردن دست دلالان و واسطه ها از بازار برنج با شفاف سازی اقتصادی بازار برنج
- تسطیح زمین های کشاورزی مناسب و یکپارچه‌سازی آنها برای کاهش هزینه های کاشت، داشت و برداشت
- رفع کمبود آب کشاورزی و پیشنهاد شیوه های آبیاری نوین و استاندارد
- در اختیار گذاشتن ماشین آلات کشاورزی با قیمت مناسب
- توزیع بموقع سموم کشاورزی با قیمت مناسب میان کشاورزان
- افزایش بهره وری در واحد سطح با در اختیار گذاشتن بذرهای پرمحصول، مرغوب و با کیفیت
- ایجاد امکانات مناسب برای ترغیب کشاورزان به کشت جایگزین در فصول غیرزراعی
- بهبود فرایندهای ترویجی- آموزشی برای اطلاع‌رسانی شیوه ها و دانش های نوین کشاورزی